మహాభారత యుద్ధం నిజంగా “సంపూర్ణ యుద్ధం”గా చెప్పవచ్చు. అంటే ఆ సమయంలో దేశం తన సైన్యాన్ని,వనరులను,అందరినీ యుద్ధానికి కేటాయించింది.
కురుక్షేత్ర యుద్ధంలో మొత్తం భారత వర్షం తన శక్తిని యుద్ధభూమికి పంపింది. ఆధునిక ఇరాన్ నుంచి మయన్మార్ వరకు పలు రాజ్యాలు,గణాలు యుద్ధంలో పాల్గొన్నారు.
కేవలం కొన్ని చిన్న రాజ్యాలు మాత్రమే న్యూట్రల్‌గా ఉండేవి. ఇంత పెద్ద స్థాయిలో యుద్ధం మునుపు ఎక్కడా జరిగలేదు.
మహాభారత యుద్ధంలో సైన్యాన్ని వివిధ యూనిట్లుగా విభజించారు. చిన్న యూనిట్ ని “పట్టి” అని పిలుస్తారు. ఒక పట్టీలో ఒక రథం,ఒక ఏనుగు, ఐదు పాద సైనికులు, మూడు గుర్రాలు ఉండేవి. మూడు పట్టీలు కలిసినప్పుడు ఒక “సేనాముఖం” అవుతుంది.
మూడు సేనాముఖాలు కలిసినప్పుడు ఒక “గుల్మం” అవుతుంది. తర్వాత మూడు గుల్మలు కలసి “గణం”, మూడు గణాలు కలసి “వాహిని”, మూడు వాహినీలు కలసి “ప్రితాన”, మూడు ప్రితానాలు కలసి “చాము”, మూడు చాములు కలసి “అనికిని” అని పిలిచేవారు.
చివరగా పదు అనికినీలు కలిసినప్పుడు ఒక అక్షౌహిణీ ఏర్పడేది. ఇది మహాభారత కాలంలో అతిపెద్ద సైనిక యూనిట్.
ఒక అక్షౌహిణీలో 21,870 రథాలు, 21,870 ఏనుగులు, 1,09,350 పాద సైనికులు, 65,610 గుర్రాలు ఉండేవి. మొత్తం సైనికులు 2,18,700 మంది. రథసారథులు, ఏనుగుపై యుద్ధం చేసే సైనికులు లెక్కకుపోతే, యుద్ధంలో నిజంగా యోధులే 2,18,700 మంది.
పాండవ పక్షం
పాండవ పక్షానికి సత్యకీ, ధృస్థకేతు, జయతేసెన, పాండ్య, ద్రుపద, విరాట, కాశి, శిబి వంటి రాజులు తమ అక్షౌహిణీలతో చేరారు. మొత్తం 6 అక్షౌహిణీలు, అంటే సుమారు 13,12,200 యోధులు పాండవులతో కలిసి యుద్ధం చేశారు.
కౌరవ పక్షం
కౌరవ పక్షం మరింత బలంగా ఉండేది. భగదత్త, భురిశ్రవ, శల్య, జయద్రథ, నీల, విందా-అనువిందా, కెకయలు, సమ్షపతకులు, ఇతర రాజులు తమ అక్షౌహిణీలను కౌరవులకు సమర్పించారు. కురులు కూడా తమ సైన్యంతో యుద్ధంలో పాల్గొన్నారు. మొత్తం 14 అక్షౌహిణీలు, అదనంగా 3,00,000 సైనికులు కలిపి, సుమారు 33,61,800 యోధులు కౌరవ పక్షంలో యుద్ధం చేశారు.
రెండు పక్షాల యుద్ధ సైనికులు కలిపి సుమారు 46,74,000 మంది అయ్యారు. ఇందులో రథసారథులు, ఏనుగుపై యుద్ధం చేసే సైనికులు, వైద్యులు లెక్కలేదు. ఆ కాలంలో భారత ఉపఖండం జనాభాను పరిశీలిస్తే, ఈ సంఖ్య నిజంగా మహాభారత యుద్ధం ఎంత విస్తారమైనదో, ప్రాణాంతకమైనదో స్పష్టంగా చూపిస్తుంది.
మహాభారత యుద్ధం సుమారు 3వేల సంవత్సరాల క్రీస్తుపూర్వం జరిగింది. పద్దెనిమిది రోజుల పాటు జరిగిన యుద్ధంలో సుమారు 90 శాతం మంది సైనికులు మరణించారని చరిత్రకారులు అంచనా వేస్తున్నారు.
ఆధునిక యుద్ధాలతో పోలిస్తే, మహాభారత యుద్ధం అత్యంత రక్తపాతం జరిగిన యుద్ధంగా నిలిచింది. ఉదాహరణకు, రెండవ ప్రపంచ యుద్ధంలో చైనా-జపాన్ యుద్ధంలో సుమారు 40–50 లక్షల సైనికులు మరణించగా, కురుక్షేత్ర యుద్ధంలో కూడా ఇలాగే చాలా మంది సైనికులు ప్రాణాలు కోల్పోయారు. కాబట్టి, కురుక్షేత్ర యుద్ధం కేవలం యుద్ధభూమిలోనే కాదు,చరిత్రలోనే అత్యంత రక్తపాతం జరిగిన పద్దెనిమిది రోజుల యుద్ధంగా నిలిచింది.
